‘ධුතවාදානං’ යන මෙහි ධුතය දතයුතුය; ධුතවාදය දතයුතුය; ධුතධර්‍මයන් දතයුතුය; ධුතඞ්ග දතයුතුය එහි ධුත යනු සොලවනලද කෙලෙස් ඇති පුද්ගලයා හෝ කෙලෙස් සොලවන්නාවූ ධර්‍මය හෝ වේ.
ධුතවාදො යන මෙහි වනාහි ධුතවාදී නොවන ධුතයෙක් ඇත. ධුතයෙක් නොවන ධුතවාදියෙක් ඇත. ධුතයෙක්ද නොවන ධුතවාදියෙක් නොවන්නක්ද ඇත. ධුතයෙක් මෙන්ම ධුතවාදියෙක්ද ඇත. ධුතයෙක්ද නොවන ධුතවාදියෙක් නොවන්නෙක්ද ඇත. ධුතයෙක් මෙන්ම ධුතවාදියෙක්ද ඇත. එහි යමෙක් ධුතඞ්ගයෙන් තමාගේ කෙලෙස් සෙලවූකල්හි අනිකෙකුට ධුතාංගයෙන් අවවාද නොකරයිද අනුශාසනා නොකරයිද බක්කුල තෙරුන්මෙන්වූ මෙතෙම ධුතයෙකි. ධුතවාදියෙක් නොවේය’යි යම්සේ කියනලද්දදෙද එහෙයිනි. යමෙක් වනාහි දුතතඞ්ගයෙන් අවවාද කරයිද අනුසාසනා කරයිද, උපනන්ද තෙරු මෙන්වූ මෙතෙම ධුතයෙක් නොවේ. ධුතවාදියෙකි. ‘ඒ මේ ආයුෂ්මත් උපනන්ද ශාක්‍යපුත්‍රතෙමේ ධුතයෙක් නොව ධුතවාදියෙකි. ‘ඒ මේ ආයුෂ්මත් උපනන්ද ශාක්‍යපුත්‍රතෙමේ ධුතයෙක් නොව ධුතවාදියෙකැ’යි යම්සේ කියනලද්දේද එහෙයිනි. යමෙක් දෙකින්ම වියුක්තවූයේ ලාළුදායී මෙන්වූ මෙතෙම ධුතයෙක් නොවන්නේ ධුතවාදියෙක්ද නොවන්නේවෙයි. ‘ඒ සේ ආයුෂ්මත් ලාළුදායී තෙමේ ධුතයෙක් නොවන්නේද ධුතවාදියෙක් නොවන්නේදවේය’යි යම්සේ කියන ලද්දේද එහෙයිනි. යමෙක් වනාහි දෙකින්ම යුක්තවූයේ ආයුෂ්මත කාශ්‍යප තෙරුන් මෙන් වූ මෙතෙම ධුතයෙක්ද ධුතවාදියෙක්දවෙයි. ‘යම් මේ ආයුෂ්මත් මහා කාශ්‍යප තෙමේ ධුතයෙක්ද ධුතවාදියෙක්ද වේය’යි කියමි. එසේ කියනලද්දේද එහෙයිනි.
‘ධුතධර්‍ම දතයුතුය’ යනු අප්පිච්ඡතා, (අපිස්බව), සන්තුට්ඨිතා (සතුටුබව), සල්ලෙඛතා (සැහැල්ලුබව), පවිවෙකා (විවේකීබව), ඉදමට්ඨිකතා (පමණදැනීම) යන මේ ධුතංග චේතනාවට පිරිවරවූ ධර්‍මපස අපිස්බවම ඇසුරුකොට ඇත යනාදී වචනයෙන් ධුතධර්‍මනමි. එහි අපිස්බවද සතුටුබවද අලෝභයයි. සැහැල්ලුබවද පවිවේකී බවද අලෝභයෙහි හා අමෝහයෙහි යන ධර්‍ම දෙකෙහි ඇතළත් වෙයි. ඉදිමට්ඨිකතා (පමණ දැනීමේ) ඥානයමයි. එහි ආලෝභයට විරුද්ධ වස්තුන්හි ලෝභයද අමෝහයට ප්‍රතිපක්‍ෂවස්තූන්හි ආදීනවයන් සඟවන්නාවූ මෝහයද සොලවයි. අලෝභයෙන් අනුදත් දෙය සෙවීම්වශයෙන් පවත්නා කාමසුඛානුයෝගයද අමෝහයෙන් ධුතංගයන්ගේ ඉතා රූක්‍ෂවශයෙන් පවත්නා අත්තකිලමථානුයෝගයද සොලවයි. එබැවින් මේ ධර්‍මයෝ ධුතධර්‍මයෝයයි දත යුත්තතාහ.
‘ධුතංගානි වේදිතබ්බානි’ යනු පංසුකූලිකාංගය -පෙ- නෙසජ්ජිකාංගය යන තෙළෙස් ධුතංගයෝ දතයුත්තාහ යනුයි.
‘ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’ යනු යම්තාක් අය ධුතවාදය කියත්ද ඒ සියල්ලන් අතුරෙන් මහාකාශ්‍යප ස්ථවිරයන්වහන්සේ අග්‍රයහයි අග්‍රස්ථානයෙහි තැබූසේක ‘මහාකස්සපො’ යනු උරුවෙලකස්සප, නදීකස්සප, ගයාකස්සප කුමාරකස්සප යන මේ කුඩා අනුකුඩා තෙරුන් ගෙන මෙතෙම මහත්ය. එබැවින් මහාකාශ්‍යපය’යි කියනලදී.
මෙම මහාකාශ්‍යප තෙරුන්වහන්සේගේද ප්‍රශ්නකර්‍මයෙහි මේ පිළිවෙළ කථාවයි. අතීතයෙහි වනාහි කල්පලක්‍ෂයකට මත්තෙහි පියුමුතුරා යන ශාස්තෘන්වහන්සේ පහළවූසේක. උන්වහන්සේ හංසවතී නගරය ඇසුරුකොට ඛෙම නම් මිගදායෙහි වාසයකරනකල්හි වේදෙහ නම් කෙළෙඹියා අසූ කෙළක් ධනයෙන් ආඪ්‍යවූයේ උදෑසනින්ම මනා බොජුන් වළදා පෙහෙවස් අංග ඉටා සුවඳමල් ආදිය ගෙන විහාරයට ගොස් ශාස්තෘන්වහන්සේ වැඳපුදා එකත්පසෙක හුන්නේය. එකෙණෙහි ශාස්තෘන්වහන්සේ මහානිසඟතෙරුන් නම් වූ තෙවැනි සව්වා ‘මහණෙනි, ධුතවාදී මගේ ශ්‍රාවක භික්‍ෂූන් අතුරෙන් යම් මේ නිසඟ තෙරුන්වහන්සේ අග්‍රය’යි අග්‍රස්ථානයෙහි තැබූසේක. උවසුතෙමේ එය අසා පැහැදුනේ ධර්‍මකථාව අවසන්හි මහජනයා නැගිට ගිය කල්හි ශාස්තෘන්වහන්සේ වැඳ, ‘ස්වාමීනි, හෙට මගේ හික්‍ෂාව පිළිගනුමැනවැයි කීවේය. භික්‍ෂුසංඝයායි’ ‘ස්වාමීනි, එක් හෙරණකුදු විහාරයෙහි ඉතිරි නොකොට හික්‍ෂාව පිළිගනු මැනවැයි’ කීවේය. ශාස්තෘන්වහන්සේ ඉවසූ (පිළිගත්)සේක. උවසුතෙමේ ශාස්තෘන්වහන්සේගේ ඉවසීම දැන ගෙට ගොස් මහදනක් පිළියෙළකරවා දෙවෙනි දිනයෙහි ශාස්තෘන්වහන්සේට දැන්වූයේය. ශාස්තෘන්වහන්සේ පාසිවුරුගෙන බික්සඟන පිරිවරනලද්දාහු උවසුවහුගේ ගෙට ගොස් පනවනලද අසුන්හි හුන්සේක් දක්‍ෂිණෝදකය අවසන්හි කැඳආදිය පිළිගන්නාහු බත් වැළඳුසේක. උවසුතෙමේද ශාස්තෘන්වහන්සේ සමීපයෙහි හුන්නේය.
මේ අතුරෙහි මහා නිසභස්ථවිරයන්වහන්සේ පිඬු පිණිස හැසිරෙන්නාහු ඒ වීදියටම පිළිපන්හ. උවසු තෙමේ දැක නැඟිට ගොස් තෙරුන් වැඳ ස්වාමීනි. පාත්‍රය දෙනුමැනවැ’යි කීවේය. තෙරහු පාත්‍රය දුන්හ. ‘ස්වාමීනි, මෙහිම පිවිසෙන්න. ශාස්තෘන්වහන්සේද ගෙහි වැඩ හුන්සේකැයි කීවේය. ‘උවසුව නොවටනේය’යි තෙරහු පැවසූහ උවසුතෙමේ තෙරුන්ගේ පාත්‍රය ගෙන පිණ්ඩපාතය පුරවා ගෙනගොස් දුන්නේය. ඉක්බිති තෙරුන්ට පසුගමන් කොට නැවැත්තේ ශාස්තෘන් සමීපයෙහි හිඳ මෙසේ කීවේය: ‘ස්වාමීනි, මහා නිසභස්ථවිරයන්වහන්සේ ශාස්තෘන්වහන්සේ ගෙහි හුන්සේකැයි කියනලද කල්හිද ඇතුළු වීමට නොකැමැති වූහ. උන්වහන්සේට ඔබවහන්සේගේ ගුණයන්ට වඩා අතිරේකවූ ගුණයක් ඇත්තේ වේද?’ බුදුවරුන්ට වනාහි ගුණ වැණීමෙහි මසුරුබවෙක් නම් නැත. ඉක්බිති ශාස්තාන්වහන්සේ මෙසේ වදාළසේක. ‘උවසුව, අපි පිඬු සඳහා පැමිණෙමින් ගෙහි හිඳින්නෙමු. ඒ භික්‍ෂුව මෙසේ හිඳ හික්‍ෂාව බලාපොරොත්තු නොවෙයි. අපි ග්‍රාමාන්ත සෙනසුන්හි වසමු, හෙතෙම අරණෙහිම වසයි. අපි සැඟවුණු තැන්හි වසමු. හෙතෙම අභ්‍යවකාශයෙහිම වසයි. මෙසේ ඒ තෙරුන්වහන්සේගේ මේමේ ගුණයයයි මහසමුදුර පුරවන්නාක් මෙන් වදාළසේක. උවසුතෙමේ ප්‍රකෘතියෙන්ම දැල්වෙන පහනෙක්හි තෙල් වත්කළ කල්හි මෙන් බෙහෙවින්ම පැහැදී (මෙසේ) සීතිය: ‘අනෙක් සැපතකින් මට කවර වැඩක්ද? අනාගතයෙහි එක් බුදුවරයෙකු සමීපයෙහි ධුතවාදීන් අතුරෙහි අග්‍රභාවය සඳහා ප්‍රත්‍ථර්‍නා කරන්නෙමි’ යනුවෙනි.
හෙතෙම නැවතද ශාස්තෘන්වහන්සේට නිමන්ත්‍රණය කොට ඒ ක්‍රමයෙන්ම සත් දිනක් දන්දී සත්වැනි දිනයෙහි බුදුපාමොක් මහසඟනට තුන්සිවුරුදී ශාස්තෘන්වහන්සේගේ පාමුල හෙව මෙසේ කීවේය: ‘ස්වාමීනි සත්දිනක් දන් දෙන්නාවූ මට යම් මෛත්‍රීසහගත කායකර්‍මයක් මෛත්‍රීසහගත වචීකර්‍මයක් මෛත්‍රි සහගත මනොකර්‍මයක් වීද. මෙයින් මම වෙනත් දෙවසම්පත්තියක් හෝ ශක්‍රමාරබ්‍රහ්මසම්පත්තියක් හෝ නොපතමි. මේ මාගේ (පුණ්‍ය) කර්‍මය වනාහි අනාගතයෙහි එක් බුදුවරයෙකුගේ සමීපයෙහි. මහානිසඟ තෙරුන්වහන්සේ විසින් පත්වූ තනතුර ලබාගැනීම සඳහා මේ තෙළෙස් ධුතංගධාරීන් අතුරෙන් අග්‍රභාවයට ඇපයක් වේවා. යනුවෙනි. ශාස්තෘන්වහන්සේ මොහුවිසින් මහත්වූ තනතුරක් පතනලදී. (එය) සමෘද්ධවන්නේදැයි බලනසේක් ඉටුවන බව දැන ‘ඔබ විසින් ප්‍රියවූ තනතුරක් පතනලදී. අනාගතයෙහි කල්පලක්‍ෂයක් අවසන්හි ගෞතම නම් බුදුවරයෙක් උපදින්නාහුය. ඔබ උන්වහන්සේගේ තෙවැනි සව්වන මහකසුප් තෙරනම් වනනෙහිය’යි වදාළ සේක. උවසුතෙමේ එය අසා බුදුවරුන්ගේ කථා දෙකක් නම් නැතැයි ඒ සම්පත්තිය දෙවෙනි දිනයෙහි ලැබිය යුත්තක් මෙන් (කොට) හැඟීය. හෙතෙම දිවි ඇති තෙක් දන්දී සිල් රැක නන් අයුරුවූ කලණකම් කොට එහි කළුරිය කළේ ස්වර්‍ගයෙහි උපන්නේය.
එතැන්පටන් දෙවි මිනිසුන් අතුරෙහි සැප විඳින්නේ මෙයින් අනූඑක් කල්පයෙක්හි විපස්සී සම්මාසම්බුදුන්වහන්සේ බන්‍ධුමතී නගරය ඇසුරුකොට ඛෙම නම්වූ මිගාදායෙහි වසනකල්හි දෙව්ලොවින් සැව එක්තරා පිරිහීගිය බමුණු කුලයෙක්හි උපන්නේය. එකල්හි විපස්සි භාගයවතුන්වහන්සේ සත්වෙනි සත්වෙනි අවුරුද්දෙහි ධමර්‍ය දෙසනසේක. මහත් කෝලාහලයක් (කැළඹීමක්) වෙයි. දෙවිවරැ ‘ශාස්තෘන්වහන්සේ ධර්‍මය දෙසනසේකැයි’ සියලු දඹදිව්හි සැළකරති. බමුණා ඒ පුවත ඇසීය. ඔහුට එකම හඳනාසළුවක් වෙයි. බැමිණියටද එසේමය. දෙදෙනාටම එකම පොරෝනාවකි. සියලු නුවරෙහි එකසාටක බමුණායයි පළටවිය. කිසියම් කටයුත්තකට බමුණන්ගේ රැස්වීමක් ඇතිකල්හි තෙමේ ගෙහි සිටී. බැමිණිය ඒ වස්ත්‍රය පොරවා (එහි) යයි. එදවසෙහි බැමිණියට, ‘පින්වතිය, කිම රෑ දහම් අසන්නෙහිද දහවල් දහම් අසන්නෙහිදැ’යි කීය. ‘ස්ත්‍රීජාතිකවූ අපි රෑ දහම් ඇසීමට නොහැක්කම්හ. දහවල් දහම් අසන්නෙමි’යි බමුණා ගෙහි තබා වස්ත්‍රය පොරවා උවැසියන් සමඟ දහවල් ගොස් ශාස්තෘන් වැඳ එකත්පසෙක හුන්නී දහම් අසා උවැසියන් සමඟ ගියේය. ඉක්බිති බමුණා බැමිණිය ගෙහි තබා වස්ත්‍රය පොරවා විහාරයට ගියේය.
එකල්හි ශාස්තෘන්වහන්සේ පිරිස මැඳ සරසනලද ධර්‍මාසනයෙහි වැඩහුන්සේක් විසිතුරු අවන්පත ගෙන අහස් ගඟට බසින්නාක් මෙන් මහමෙර මථනදණ්ඩකොට සයුර කළඹන්නාක් මෙන් ධර්‍මය දෙසූසේක. පිරිස් කෙළවර හිඳිමින් ධර්‍මය අසන්නාවූ බමුණාගේ සියලු සිරුර පුරවමින් පළමු යාමෙහිදීම පස්වණක් ප්‍රීතිය උපන්නේය. හෙතෙම පෙරවූ වස්ත්‍රය හකුළා බුදුන්වහන්සේට දෙන්නෙමැයි සිතීය. ඉක්බිති ඔහුට ආදීනව දහසක් දක්වන්නාවූ මසුරුබව උපන්නේය. බැමිණියටද මටද එකම වස්ත්‍රයකි. අන් කිසි පොරෝණයක් නැත. නොපොරොවා නම් පිටත හැසිරීමට නොහැකියයි සර්‍වප්‍රකාරයෙන්ම නොදෙනු කැමැත්තේවිය. ඉක්බිති ඔහුට පළමුයාමය ඉක්මුණු කල්හි මැඳුම් යමෙහිද එසේම ප්‍රීතිය උපන්නේය. හෙතෙම එතෙරවීම හෝ මරණයවේවා පසුව දනිමියි වස්ත්‍රය හකුළා ශාස්තෘන්වහන්සේගේ පාමුලෙහි තැබීය. ඉක්බිති වම් අත හකුළා දකුණු අතින් තෙවරක් අපොළා මවිසින් දිනනලදී. මවිසින් දිනන ලදියි හඬතුනක් නැඟීය.
එකල්හි බන්‍ධුමා රජතෙමෙ ධර්‍මාසනයට පිටු පසින් තිරය තුළ හුන්නේ ධර්‍මය අසයි. රජුට නම් ‘මවිසින් දිනනලද’යි යන ශබ්දය ප්‍රිය නොවෙයි. හෙතෙම, යව කුමක් කියන්නෙහිදැයි මේ පුරුෂයා විමසුවයි මිනිසෙකු යැවීය. ගොස් ඒ පුරුෂයා විසින් විමසනලද හෙතෙම මෙසේ කීවේය. ‘සෙස්සෝ ඇත්යහන් ආදියට නැඟ කඩු සම් ආදිය ගෙන සතුරු සෙන් දිනති. එය අසිරියක් නොවේ. මම වනාහි පිටුපසින් එන්නාවූ කුළුගෝණාගේ හිස මුගුරෙන් බිඳ ඔහු පළවා හරින්නාක් මෙන් මසුරුසිත මැඩ පෙරවූ වස්ත්‍රයි දසබලයන්වහන්සේට දුනිමි. මවිසින් ඒ මසුරුබව දිනන ලදී’. ඒ පුරුෂයා අවුත් රජුට එපුවත සැළ කළේය. රජ තෙමේ මෙසේ කීවේය: පින්වත්ති, ‘අපි දසබලයන්වහන්සේට සුදුසු දෙය නොදනුම්හ. බමුණා දන්නේය.’ (මෙසේ කියා) වස්ත්‍රයුගලයක් යැවීය. එදැන බමුණා සිතුවේය: මෙතෙම නිහඬව සිටි මට පළමුව කිසිවක් නොදී ශාස්තෘන්වහන්සේගේ ගුණ කියනවිට දුන්නේය. ශාස්තෘන් වහන්සේගේ ගුණයන් නිසා උපන් දෙයින් මට කවර වැඩෙක්දැයි ඒ වස්ත්‍රයුගලයද දසබලයන් වහන්සේටෙම දුන්නේය. රජතෙමේ බමුණාවිසින් කුමක් කරන ලද්දැයි විමසා ඔහු විසින් ඒ වස්ත්‍රයුගලයත් තථාගතයන් වහන්සේටම දෙන ලදැයි අසා වෙනත් වස්ත්‍ර යුගල දෙකක් යැවීය. හෙතෙම ඒවාද දුන්නේය. රජතෙම් වෙනත් සතරක්දැයි මෙසේ වස්ත්‍රයුගල දෙතිසක් දක්වා යැවීය. ඉක්බිති බමුණා මෙය වඩා ගැනීමක් මෙන් වේයයි තමා සඳහා එකක්ද බැමිනිය සඳහා එකක්දැයි වස්ත්‍රයුගල දෙකක් ගෙන යුගලතිහක් තථාගතයන් වහන්සේටම දුන්නේය. එතැන් පටන් ඔහුට ශාස්තෘන්වහන්සේ විශ්වාස ඇත්තෙක් වූසේක.
ඉක්බිති රජතෙමේ ශීත කාලයෙහි එක්දිනක් ශාස්තෘන්වහන්සේ සමීපයෙහි ධර්‍මය අසන්නාවූ ඔහු දැක ලක්‍ෂයක් වටිනා තමාගේ පෙරවූ රත් කම්බිලිය දී ‘මෙතැන්පටන් මෙය පොරවා ධර්‍මය අසව’යි කීවේය. හෙතෙම ‘මේ කුණු කයෙහි එළවූ මේ කම්බිලියෙන් මට කවර වැඩෙක්දැයි සිතා ඇතුල් ගඳකිළියෙහි තථාගතයන්වහන්සේගේ ඇඳ මත්තෙහි වියනක් කොට ගියේය. ඉක්බිති එක් දිනක් රජතෙමේ උදෑසනම විහාරයට ගොස් ඇතුල් ගඳ කිළියෙහි ශාස්තෘන්වහන්සේ සමීපයෙහි හුන්නේය. එකල්හි සවණක් බුදුරැස් කම්බිලියෙහි හැනී සිටියි. කම්බිලිය බෙහෙවින්ම බබළයි. රජතෙමේ බලන්නේ හැඳින, ස්වාමීනි, අපගේ මේ කම්බිලිය අපිවිසින් එකසාටක බමුණාට දෙන ලදියි කීවේය. ‘මහරජ, ඔබ විසින් බමුණා පුදන ලදී. බමුණා විසින් අපි පුදනු ලදුම්හ’යි පැවසූසේක. රජතෙමේ ‘බමුණා සුදුස්සක් දත්තේය. අපි නොදත්තෙමු’යි පැහැද මිනිසුන්ට උපකාරවන යමක් වේද ඒ සියල්ල අට අට කොට සබ්බට්ඨක නම්වූ දානයක් දුන්නේය. ඔහුට දී පුරෝහිත තනතුරෙහි තැබීය. හෙතෙමේද අටක් අටක් නම් සිවුසැටක් වේයයි සිවුසැටක් ලහබත් පිහිටුවා දිවි ඇතිතෙක් දන්දී සිල්රැක එයින් සැව දෙව් ලොව උපන්නේය.
යළි එයින් සැව මෙකපෙහි කොණාගමන භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේද කාශ්‍යප දශබලයන් වහන්සේගේද යන බුදුවරුන් දෙනොගේ අතර කාලයෙහි බරණැස කෙළෙඹි ගෙයක උපන්නේය. හෙතෙම වියට පැමිණ ගිහිගෙහි වසන්නේ එක් දිනයක වනයෙහි සක්මනෙහි හැසිරෙයි. එකල්හි පසේබුදුවරු නදීතෙරෙහි සිවුරුකම් කරන්නාහු නුවාපටිය නොපොහෝනා කල්හි අකුළා තැබීමට පටන්ගත්තාහුය. හෙතෙම දැක’ ‘ස්වාමීනි කුමක් නිසා හකුළා තබන්නහුද’යි ඇසීය. නුවා පටිය නොපොහෝනේයයි සැළකළාහුය. ස්වාමීනි මෙයින් කරන්නැ’යි සළුවදී උපනුපන්තන්හි මට කිසිදු පරිහානියක් නොවේවායි ප්‍රාත්‍ථර්‍නයක් තැබීය.
ගෙහිද මොහුගේ නැගණිය සමඟ බිරිය කලහ කරත්දී පසේබුදුන්වහන්සේ පිඬු පිණිස වැඩිසේක. ඉක්බිති ඔහුගේ නැඟණිය පසේබුදුන් වහන්සේට පිණ්ඩපාතය දී ඔහුගේ බිරිය සඳහා මෙබඳු වූ ලාමක තැනැත්තියක යොදුන් සියයකින් දුරුකරන්නෙමැයි පවසා ප්‍රාත්‍ථර්‍නයක් තැබුවාය. ගෙමිදුලෙහි සිටි ඕ එය අසා මැය විසින් දෙනලද බත මෙතෙමේ නොබුදීවා’යි පාත්‍රය ගෙන පිණ්ඩපාතය ඉවතදමා මඩපුරවා දුන්නීය. අනෙක් තැනැත්තිය දැක, ‘මෝඩතැනැත්තිය, මට බණුව හෝ පහරදෙව මෙබඳුවූ අසංඛ්‍ය දෙකක් පිරූ පාරමිතා ඇත්තහුගේ පාත්‍රයෙන් බත් ඉවත දමා මඩ දැමීම නොසුදුසුයයි කීවාය. ඉක්බිති ඔහුගේ බිරියට නුවණින් සලකා බැලීමක් උපන. ඕ තොමෝ ‘ස්වාමීනි, වැඩසිටිනු මැනවැ’යි මඩ ඉවත් කොට පාත්‍රය දොවා සුවඳසුණෙන් උළා චතුමධුර පුරවා මත්තෙහි ඉසිනලද, පියුම් ගැබෙහි පැහැයෙන් යුත් ගිතෙලින් බබලන්නාවු පාත්‍රය පසේබුදුන් වහන්සේගේ අතෙහි තබා, ‘මේ පිණ්ඩපාතය යම්සේ බැබලීමට පත්වූයේද එසේ මට බැබලීමට පත් සිරුරක් වේවා’යි ප්‍රාත්‍ථර්‍නයක් තැබුවාය. පසේබුදුන් වහන්සේ අනුමෙවෙනි බණ දෙසා අහසට පැනනැඟුණුසේක. ඒ අඹුසැමි යුවළද දිවි ඇතිතෙක් කුසල් කොට දෙව්ලොව ඉපිද නැවත ඉන් සැව උවසුතෙමේ කාශ්‍යප සම්මාසම්බුදුන් වහන්සේගේ කාලයෙහි බරණැස අසූකෙළක් ධනය ඇති සිටිවරයකුගේ පුතෙක් වීද අනෙක් තැනැත්තිය එබඳුවූම සිටුවරයකුගේ දියණියක් වීද උපන්හ.
වැඩිවිටය පත් ඔහුට ඒ සිටු දුවම කැඳවාගෙන ආහා. පෙර නොදුන් විපාක ඇති ඒ කර්‍මයාගේ ආනුභාවයෙන් පතිකුලයට පිවිසි කෙණෙහි එළිපත්ත තුළදීම ඇයගේ සියල්සිරුර විවර කළ වැසිකිලියක් මෙන් දුගඳ විය. සිටු කුමරා මේ කාගේ ගඳක්දැයි විමසා සිටු කුමරියන්ගේයයි අසා ‘ගෙන ගොස් හැරලව’යි පැමිණි රියෙන්ම කුලගෙයට යැවීය. ඕ මේ පලවා හැරීමෙන් සත් තැනෙක්හි ආපසු හරවනු ලැබුවාය.
මෙකල්හි කාශ්‍යප දශබලයන් වහන්සේ පිරිනිවන් පෑ සේක. උන්වහන්සේට ඝන පාෂණ සුණෙන් කළ බිමින් යුතුව රත්රන් උළෙන් (ගඩොලින්) යොදුනක් උස චෛත්‍යයක් (ගොඩනැඟීමට) අරඹුහ. ඒ චෛත්‍යය කරවන කල්හි ඒ සිටුදූ තොමෝ, මම සත් තැනෙක්හි ආපසු හරවා එවනු ලැබූවාය. මට ජීවිතයෙන් කවර වැඩක්දැයි සිතුවාය. තමාගේ ආභරණභාණ්ඩ බිඳුවා රියනක් දිග වියනක් පළල අඟල් සතරක් උස රන් ගඩොලක් කරවූවාය. ඉක්බිති හිරියල් මනෝසිලා පිඬක් ගෙන උපුල් බඳුන් අටක් රැගෙන චෛත්‍යය කරන තැනට ගියාය. එකෙණෙහි එක් ගඩොල් පෙළක් පිරිකෙව් කොට එන්නා වූ සම්බන්‍ධක ගඩොලක අඩුවක් වෙයි. සිටුදුව ‘මේ ගඩොල මෙහි තබව’යි වඩුවාට කීවාය. ‘මෑණියනි, සොඳුරු වේලාවෙහි පැමිණියා වෙහි. තමාම තබන්නැ’යි වඩුවා කීය. ඕ තොමෝ නැඟී හිරියල් මනෝසිලා තෙලෙන යොදා ඒ බදාමෙන් ගඩොල පිහිටුවා මත්තෙහි උපුල්බඳුන් අටින් පුදා වැඳ උපනුපන් තැන කයින් සඳුන්සුවඳ හැමේවා මුවින් උපුල් සුවඳ හැමේවායි ප්‍රාත්‍ථර්‍නා කොට චෛත්‍යය වැඳ පැදකුණු කොට ගියාය.
ඉක්බිති එකෙණෙහිම යම් සිටු පුතකුගේ ගෙට පළමුව පමුණුවන ලද්දීද ඒ සිටුපුත්‍රයාට ඇය අරභයා සිහිය උපන්නේය. නගරයෙහිද නැකත් කෙළියක් ප්‍රකාශවිණි. හෙතෙම, එකල්හි මෙහි කැඳවාගෙන එන ලද සිටුදුව කොහි ඇද්දැ’යි උපස්ථායකයන්ගෙන් ඇසීය. ‘ස්වාමීනි, කුලගෙහිය’යි ඔවුහු කීහ. ‘ඇය කැඳවාගෙන එන්න. නැකත් කෙළි කෙළිමි’යි පැවසීය. ඔවුහු ගොස් ඇය වඳ සිටියාහු ‘දරුවනි, කුමක් නිසා පැමිණියහුදැයි’ඇය විසින් විමසන ලද්දාහු එපුවත පැවසුවාහුය. ‘දරුවනි, මවිසින් අබරණ බඩුවලින් චෛත්‍යය පුදනලදී. මට අබරණ නැතැ’යි කීකල්හි ඔවුහු ගොස් සිටුපුත්‍රයාට සැළ කළාහුය. ‘ඇය කැඳවාගෙන එවු, පළඳනා ලබන්නෙමු’යි හෙතෙම පැවසීය. ඔවුහු ඇය කැඳවාගෙන ආවාහුය. ඇයගේ ගෙට පිවිසීමත් සමඟ සියලු ගෙහි සඳුන් සුවඳද නිලුපුල් සුවඳද හැමුවේය.
සිටුපුත්‍රයා, පළමුව නුඹේ සිරුරෙන් දුගඳ හැමීය. දැන් නුඹගේ සිරුරෙක් සඳුන් සුවඳ හමයි. මුවින් උපුල්සුවඳ හමයි. මේ කිමෙක්දැ’යි ඇය විමසීය. ඕතොමෝ මුල පටන් තමා විසින් කළ දෙය සැළ කළාය. සිටුපුත් තෙමේ ‘බුදුසසුන ඒකාන්තයෙන්ම සැපතට පමුණුවනසුලුය’යි පැහැදි යොදුනක් උසවූ රන්සෑය කම්බිලි සැට්ටයකින් වසා ඒ ඒ තන්හි රියසක් පමණවූ රන්පියුමින් අලංකාර කළේය. ඒ රන්පියුම්වල දොළොස් රියනක් එල්ඹෙන්නේ වෙයි. හෙමතම එහි ආයුෂ ඇති තෙක් සිට ස්වර්‍ගයෙහි ඉපිද එයින් චුතව බරණැසින් යොදුනක් පමණවූ තැනක එක්තරා ඇමතිකුලයක උපන්නේය. සිටු කන්‍යාව දෙව්ලොවින් සැව රජකුලයෙහි දෙටු දියණියව උපන්නාය.
ඔවුන් වියපත් කල්හි කුමරා වසන ගමෙහි නැකැත් කෙලියක් ප්‍රකාශවිණි. හෙතෙම මවට, ‘මෑණියනි, මට සළුවක් දෙන්න. නැකත් කෙළියෙහි යෙදෙන්නෙමැ’යි කීවේය. ඇය සේදූ වස්ත්‍රයක් ගෙනවුත් දුන්නාය. ‘මෑණියනි, මෙය රළුය’යි කීය. වෙනෙකක් ගෙනවුත් දුන්නාය. එයද ප්‍රතික්‍ෂ්ප කළේය. ඉක්බිති මව ඔහුට, ‘දරුව යම්බදු ගෙයක අපි උපන්නාහු වෙම්ද (එහි) මීට වඩා මුදුමොළොක්වූ වස්ත්‍රයක් ලැබීමට අපට පිණක් නැතැ’යි කීවාය. ‘මෑණියන් ලබන තැනකට යමියි හෝ කීය. පුත මම අද ඔබට බරණැස් නුවරෙහි රාජ්‍යප්‍රතිලාභය කැමති වෙමි’යි කීවාය. හෙතෙම මව වැඳ ‘මෑණියනි, යමි’යි කීවේය. ‘දරුව යව’යි කීවාය. ‘කොහි යන්නේද මෙහි හෝ එහි හෝ ගෙහි හිඳින්නේ’යි ඇය සිතුවාය. හෙතෙම වනාහි පිණෙහි මෙහෙයවීමෙන් නික්ම බරණැසට ගොස් උයනෙහි මඟුල්ගල් තලාවෙහි හිසසිට පොරවා වැදහොත්තේය. එය බරණැස රජුගේ කළුරිය කිරීමෙන් සත්වැනි දිනය වෙයි.
ඇමැතිවරු රජුගේ සිරුරුකිස කරවා රාජංගනයෙහි හිඳ, ‘රජුට එක් දියනියක් පමණක්ම ඇත. පුතෙක් නැත. රජකුනැති රාජයය නොමනායි. කවරෙක් රජ වන්නේද ඔබ වේවා! ඔබ වේවායි සාකච්ඡා කළාහුය. බොහෝ බලාසිටීමට නොවටීයි. රාජරථය පිටත් හරින්නෙමු’යි පුරෝහිත තෙමේ පැවසීය. ඔවුහු කුමුදු පැහැති අසුන් සිවු දෙනකු යොදවා පඤ්චවිධරාජකකුධභාණ්ඩද සේසතද රථයෙහිම තබා රථය පිටත් කොට පිටුපසින් තුර්‍ය්‍යභාණ්ඩ වාදනය කළාහුය. රථය නැගෙනහිර දොරින් නික්ම උයනට අභිමුඛ වූයේය. ‘පුරුද්දෙන් උයනට අභිමුඛව යයි. නවත්වමු’යි ඇතමෙක් කීහ. පුරෝහිත තෙමේ ‘නොනවත්වමු’යි කීවේය. රථය කුමරුවා පැදකුණු කොට නංවාගැනීමට සුදාණමින් සිටියේය. පුරෝහිත තෙමේ පොරෝණයෙහි කොණ මෑත් කොට පාදතලයන් බලන්නේ මේ දිවයින තිබියේවා! දෙදහසක් දිවයින් පිරිවර කොට ඇති සතර දිවයින්හි ඒකරාජ්‍යය කිරීමට සුදුස්සෙකැයි කියා යළිදු තූර්‍ය්‍ය භාණ්ඩ වාදනය කරවුයයි තෙවරක් තූර්‍ය්‍යභාණ්ඩ වාදනය කරවූයේය.
ඉක්බිති කුමරුවා මුහුණ විවෘත කොට බලා දරුවනි කුමන කටයුත්තකින් පැමිණියහුදැයි ඇසුවේය. ‘දේවයන් වහන්ස, නුඹට රාජ්‍යය පැමිණෙයි’ කීහ. රජු කොහිදැයි ඇසීය. ‘දේවත්වයට ගියේයෙ’යි කීහ. ‘දින කීයක් ඉක්මුණේද?’ ‘අද සත්වැනි දිනයයි.’ ‘පුතෙක් හෝ දුවක් හෝ නැද්ද?’ ‘දේවයිනි, දියණියක් ඇත. පුතෙක් නැත.’ ‘රජ්‍යය කරමි’යි කීවේය. ඔවුහු එකෙණෙහිම අභිෂේක මණ්ඩපයක් කරවා රජ දුව සියලු අලංකාරණයන්ගෙන් සරසවා උයනට පමුණුවා කුමරුවාට අභිෂේක කළායුහ.
ඉක්බිති අබිසෙස් කරනලද ඔහුට දහසක් වටින් වස්ත්‍රයක් එළවූය. හෙතෙ, දරුවනි, මේ කිමෙක්දැයි ඇසූහ. ‘දෙවයන් වහන්ස, හඳිනා වස්ත්‍රයකැ’යි කීහ. ‘දරුවනි, රළු නොවේද? වෙනත් වඩා සියම් වූවක් නැද්ද’යි ඇසීය. මිනිසුන් පරිභෝගකරන වස්ත්‍ර අතුරෙහි මීට වඩා සියුම් වූවක් නැතැයි කීහ. ‘නුඹලාගේ රජතුමා මෙබඳුවූ වස්ත්‍රයක් හැන්දේද?’ ‘එසේය, දේවයිනි’, ‘නුඹලාගේ රජතුමා පින් ඇත්තෙකැයි නොහඟිමි’යි රන් කෙණ්ඩිය ගෙනෙවු, වස්ත්‍රයක් ලබමු’යි කීවේය. රන් කෙණ්ඩිය ගෙන ආහ. හෙතෙම නැඟිට අත් දොවා මුවසෝදා අතින් දිය ගෙන පෙරදිගෙහි විසිරීය. ඝනපොළොව බිඳී කප්රුක් අටක් පැන නැංඟේය. යළි දිය ගෙන දකුණය, අපරදිගය, උතුරය යනමෙසේ සතර දිගෙහි දිය විසිරීය. සියලු දිශාවන්හි අට අට බැගින් කප්රුක් දෙතිසක් නැංඟේය. හෙතෙම එක් දිව්‍ය වස්ත්‍රයක් හැඳ එකක් පොරවා ‘නන්‍ද රජුගේ රාජ්‍යයෙහි නූල් කටින ස්ත්‍රීහු නූල් නොකටිත්වායි මෙසේ බෙර හසුරුවයි කියා ඡත්‍රය ඔසවා අලංකාරයෙන් සරසන ලද්දේ ඇතුපිට නැගුනේ නුවරට පිවිස, පහයට නැඟී මහසැපත් වින්දේය.
මෙසේ කල් යන කල්හි එක් දින් දේවිය රජුගේ මහ සැපත් දැක, ‘අහෝ තවුස්තුමනි’යි කුළුණුබර බවක් දැක්වූවාය. දේවිය, කිමෙක්දැ’යි අසනලද්දී දේවයන්වහන්ස, සැපත් ඉමහත්ය. අතීතයෙහි බුදුවරුන් අදහා යහපත් දේ කෙළෙහුය. දැන් අනාගතයට හේතුවන්නාවූ කුසල් නොකරන්නහුදැයි කීවාය. කවරකුට දෙන්නෙම්ද? සිල්වත්හු නැතැයි කීය. දේවයන්වහන්ස, දඹදිව රහතුන්ගෙන් නොසිස්ය. නුඹවහන්සෙ දානය පමණක් පිළියෙළ කළ මැනවි. මම රහතුන්වහන්සේලා ලබමැයි කීවාය. රජතුමා දෙවැනි දිනයෙහි පෑළදිග දෙරටුවෙහි දානය පිළියෙළ කරවීය. දේවිය උදැසනින්ම පෙහෙවස් අංග ඉටා මතු මහල්තලයෙහි පෙරදිගට මුහුණලා උරයෙන් හෙව. ඉදින් මේ දිශාවෙහි රහත්වරු නොවූහ. ඒ සත්කාරය දුගී වාචකයන්ට දුන්නාහුය.
දෙවැනි දිනයෙහි දකුණු දොරටුවෙහි දානය පිළියෙළ කොට එසේම කළේය. අනතුරු දිනයෙහි පැසුළු දිග දොරටුවෙහිය. උතුරු දොරටුවෙහි පිළියෙළ කළ දිනයෙහි දේවිය එසේම ඇරයුම් කළ කල්හි හිමවතෙහි වසන්නාවූ පදුමවතියගේ පුතුන්වූ පන්සියයක් පසේබුදුවරුන් අතුරෙන් දෙටුවූ මහාපදුමවතියගේ පුතුන්වූ පන්සියයක් පසේබුදුවරුන් අතුරෙන් දෙටුවූ මහාපදුම පසේබුදුන්වහන්සේ සොහොයුරන් ඇමතූසේක. ‘ඇවැත්නි, නන්‍දරජතෙමේ නුඹවහන්සේලා ඇරයුම් කරයි. ඔහුගේ අරයුම පිළිගනුමැනවැයි කීසේක. උන්වහන්සේලා පිළිගෙන දෙවැනි දිනයෙහි අනෝතත් විලෙහි මුවසෝදා අහසින් අවුත් උතුරු දොරටුවෙහි බැස්සාහුය. මිනිස්සු ගොස්, දේවයනවහන්ස, පසේ බුදුවරු පන්සියයක් ආවාහුය’යි රජුට සැළකළාහුය. රජතෙමේ දේවිය සමඟ ගොස් වැඳ පාත්‍රය ගෙන පසේබුදුවරුන් පහයට නංවා එහි උන්වහන්සේලාට දානයදී බත්කිස අවසන්හි රජතෙමේ සංඝස්ථවිරයන් වහන්සේගේ ද දේවිය සංඝනවකයන්වහන්සේගේද පාමුලෙහි හෙව, ‘ආර්‍ය්‍යයන්වහන්සේලා ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් ක්ලාන්ත නොවන්නාහුය. අපි පිනෙන් නහමු. අපට දිවි ඇති තෙක් මෙහි විසීමට පිළිණ දෙනුමැනවැයි පිළිණ කරවා උයනෙහි පනසල් පන්සියයක් සක්මන්මළු පන්සසියක් දැයි සියලු අයුරින් වසන තැන් සපයා එහි වැස්වූවාහුය.
මෙසේ කල් යන කල්හි රජුගේ පසල් දනව්වක් කිපියේය. හෙතෙම ‘මම පසල් දනව්ව සංසිඳවීමට යමි. නුඹ පසේබුදුන්වහන්සේලා කෙරෙහි නොපමාවූව’යි දේවියට අවවාද කොට ගියේය. ඔහු නොපත් කල්හිම පසේබුදුන් වහන්සේලාගේ ආයුසංස්කාරය ගෙවුණේය. මහාපදුම පසේබුදුන්වහන්සේ තුන්යම් රැය ධ්‍යානක්‍රීඩා කොට අරුණැඟීමෙහිදී අරමුණු පුවරුව අරමුණු කොට සිටිසේක්ම අනුපාදිශේෂ පරිනිර්‍වාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවන් පෑසේක. මේ ක්‍රමයෙන්ම සෙස්සෝදැයි සියල්ලෝම පිරිනිවන් පෑහ. දෙවැනි දිනයෙහි දේවිය පසේබුදුන්වහන්සේලා වැඩ සිටින තැන බිම පිරිසුදු කරවා මල් විසුරුවා දුම් අල්ලා උන්වහන්සේලාගේ වැඩමවීම බලාපොරොත්තු වෙමින් හුන්නී වැඩමවීම නොදක්නී ‘යව දරුව, කිම ආර්‍ය්‍යයන්වහන්සේලාට කිසි අපහසුවක් දැයි දනුව’යි පුරුෂයකු යැවීය. හෙතෙම ගොස් මහාපදුම පසේබුදුන්වහන්ගේ පන්සලෙහි දොර විවිර කොට එහි නොදක්නේ සක්මනට ගොස්. අරමුණු පුවරුව ඇසුරු කොට සිටි උන්වන්සේ දැක වැඳ ‘ස්වාමීනි සුදුසු කාලය’යි සැළකළේය. පිරිනිවන් පෑ සිරුරක් කුමක් කියන්නේද? හෙතෙම නිදන්නේයයි හඟිමින් ගොස් පිටිපතුල අතින් පිරිමැඳ පාවල සිසිල් බවින්ද තද බවින්ද පිරිනිවන් පෑ බව දැන දෙවැන්නා වෙතට ගියේය. මෙසේ තැන්වැන්නා වෙතදැයි සියල්ලන් පිරිනිවන් පෑබව දැන රජගෙට ගියේ, ‘දරුව පසේබුදුවරු කොහිදැ’යි විමසන ලදුයේ ‘දේවිය, පිරිනිවන් පෑවාහ’යි කීවේය. දේවිය හඬන්නී වැලපෙන්නී නික්ම නුවරුන් සමඟ එහි ගොස් ආගමික උත්සව පවත්වා පසේබුදුවරුන්ගේ ශරීරකෘත්‍යය (ආදාහනය) කොට ධාතුන් ගෙන චෛත්‍යයක් පිහිටෙව්වාය.
රජතෙමේ ප්‍රත්‍යන්තය සෙමෙහි පිහිටුවා පැමිනියේ පෙරගමන් පැමිණි දේවියගේන, ‘සොඳුර, කිම පසේබුදුරුන් කෙරෙහි පමා නොවූහුද? ආර්‍ය්‍යවරු සුවයෙන්දැ’යි ඇසීය. ‘දේවයිනි, පිරිනවන් පෑහ’යි කීවාය. මෙබඳුවූ පඬිවරුනට මරණය එළඹෙයි. අපට කොයින් නිදහසෙක්දැයි රජතෙමේ සිතීය. හෙතෙම නගරයට ගොස් උයනටම පිවිස දෙටුපුතු කැඳවා ඔහුට රාජ්‍යය පවරා තෙමේ ශ්‍රමණප්‍රව්‍රජ්‍යාවෙන් පැවිදිවිය. දේවියද, ‘මොහු පැවිදිවූ කල්හි මම කුමක් කරන්නෙම්දැ’යි ඒ උයනෙහිම පැවිදි වූවාය. දෙදෙනාම ධ්‍යාන වඩා ඉන් සැව බඹලොව උපන්හ.
ඔවුන් එහි වසන කල්හි අපගේ ශාස්තෘන්වහන්සේ ලොව ඉපිද පවත්වන ලද උතුම් දම්සක් ඇත්තෝ, පිළිවෙළින් රජගහනුවරට පැමිණිසේක. ශාස්තෘන් වහන්සේ එහි වසන කල්හි මේ පිප්ඵලී මාණවකයාගේ විසිවැනිවියද භද්දාවගේ සොළොස්වෙනි වියද පැමිණිකල්හි මවුපියෝ පුතු බලා ‘දරුව එබ වයසට පැමිණියෙහිය. කුලවශය නම් පිහිටුවිය යුතුය’යි බෙහෙවින්ම බලකළාහුය. ‘මගේ කනට මෙබඳු කථාවක් නොකියවු. මම නුඹලා යම්තාක් ජීවත්වන්හුද ඒතාක් පිළිදැඟුම් කරන්නෙමි. නුඹලාගෙන් පසුව නික්ම පැවිදි වන්නෙමි’යි මාණවක තෙමේ පැවසීය. ඔවුහු කිහිප දිනක් ගෙවා යලි කීවාහුය. හෙතෙම එසේම පිළකෙව් කළේය. යළිත් කීවාහුය. යළිදු පිළිකෙව් කළේය. එතැන්පටන් මව නිරතුරුවම කියන්නීය.
මාණවක තෙමේ, ‘මගේ මවට හඟවන්නෙමි’යි රත්රන් නිෂ්ක දහසක්දී රන්කරුවෙකු ලවා එක් ස්ත්‍රීරූපයක් කරවා එහි මැදීම් ගැටීම් ආදී කටයුතු අවසානයෙහි එයට රත්වතක් හඳහා පැහැයෙනුත් මල්වලින් මෙන්ම නොයෙක් අලංකාරයන්ගෙන් සරසවා මව කැඳවා ‘මෑණියනි, මෙබඳුවූ අරමුණක් ලබන්නේ ගෙහි සිටිමි. නොලබන්නේ නොසිටිමි’යි කීවේය. පණ්ඩිතවූ බැමිණිය (මෙසේ) සිතුවාය: ‘මගේ පුතා පිණත්තෙකි, දෙනලද දන් ඇත්තෙකි, කරනලද පැතුම් ඇත්තෙකි. පින් කරන්නේ තනිවම නොකළේය. ඒකානත්යෙන්ම මොහු සමඟ කරනලද පින්ඇති රන්රුවට සමානවූ තැනැත්තියක් වන්නීය’යි සිතා බමුණන් අටදෙනෙකු කැඳවා සියලු කැමැතිදෙයින් සතපවා රන්රුව රියක නංවා ‘දරුවනි, යම් යම් තැනක අපගේ ජාති ගෝත්‍ර භෝගයන්ගෙන් සමානවූ මෙබඳුවූ දැරියක දකින්නහුද මෙම රන්රුවම අපයකොට දෙවුය’යි පිටත් කළාය.
ඔවුහු මෙය අපට වැඩක්දැයි නික්ම කොහි යන්නෙමුදැයි සිතා මුදුරට නම් මෙබඳුය. මදුරටට යමුයි මදුරටෙහි සාගල නුවරට ගියාහුය. එහි එම රන්රුව නහන තොටහි තබා එකත්පසෙක හුන්නාහුය. ඉක්බිති භද්‍රාවගේ කිරිමව භද්‍රාව නහවා සරසා සිරියහන් ගැබ හිඳුවා නෑමට ආපසු එන්නී ඒ රුව දැක ‘මගේ ස්වාමි දියණිය මෙහි ආවාය’යි හැඟීමෙන් ‘නොහික්මුණු තැනැත්තිය, නුඹ මෙහි කුමට පැමිණියාදැ’යි තර්ජනය කොට අතුල්පහරක් ගසා ඉක්මණට යව’යි කොපුල පැත්තට පහර දුන්නීය. අත ගලක හැපුනාක්මෙන් පුපුරුගැසීය. ඕ ඉවත්වෙමින්ම, ‘මහගෙලක් දැක ස්වාමිදියනියයි හැඟීමක් උපදවා ගතිමි. මෙසේ හැඩිවූවක් මගේ ස්වාමිදියණියගේ ඇඳුම් පිළිගන්නියටද නොහොබී’යි කීවාය. ඉක්බිති ඒ මිනිස්සු ඇය පිරිවරා ඔබගේ ස්වාමිදියණිය මෙබඳුදැයි ඇසූහ. ‘මෝ කවරෙක්? මැයට සියගුණයකින් දහස් ගුණයකින් මගේ ස්වාමිදියනිය රුවින් වැඩිය. දොළොස් රියන් ගැබක හුන්විට පහන් කිසක් නැත. ශරීරාලෝකයෙන්ම අදුර ඵවයි’යයි කීවාය. ‘එසේ නම් එව’යි පුදපඬුරැ ගෙන රන්රුව රියෙහි නංවා කොසියගෝත්‍ර බමුණාගේ ගෙදොර සිට පැමිණීම සැළකළාහුය.
බමුණා පිළිසඳර කොට කොහි සිට ආවාහුදැයි විමසීය. මගධ රට මහාතිත්‍ථගමෙහි කපිල බමුණාගේ ගෙහි සිටය’යි කීහ. ‘කුමක් නිසා පැමිණියහුද?’ මෙනම් කරුණෙනියි කීහ. ‘යහපත්ය දරුවනි, අපගේ බමුණා සමානජාතිගෝත්‍රධනය ඇතතෙකි. දැරිය දෙන්නෙමැයි පඬුරු පිළිගත්තේය. ඔවුහු කපිල බමුණාට ‘දැරියක් බලන ලද්දීය. කළ යුත්තක් කරහු’යයි හසුනක් යැවූහ. මානවක තෙමේ ‘ඔවුහු නොලබන්නෝයි මම සිතුවෙමි. මොවුහු ලබන ලද්දීය’යි කියත්, බලාපොරෝත්තු රහිතවූවෙක්වී, ‘හසුනක් යවන්නෙමැ’යි රහසිගතව ‘භද්‍රාවනි, තමාට ජාගෝත්‍රධනයට අනුකූලවූ ගෙහිවිසීමක් ලබාවා! මම (ගිහිගෙන්) නික්ම පැවිදි වන්නෙමි. පසුව විපිළිසර නොවව’යි හසුනක් ලිවීය. භද්‍රවෝද අසුවල් නමැත්තාට මා දෙනු කැමැත්තේයයි අසා රහසිගතවූවා, ‘ආර්‍ය්‍යපුත්‍රයනි, තමන්ට ජාතිගෝත්‍රධනයට අනුරූපවූ ගෙහි විසීමක් ලබාවා! මම නික්ම පැවිදි වන්නෙමි. පසුව විපිළිසර නොවන්නැයි හසුනක් ලීවාය. හසුන්දෙකම අතර මගදී එක්විය. ‘මේ කවරකුගේ හසුනක්’ද? පිප්ඵලීමානවකයා, විසින් භද්‍රාවට යවන ලද්දකි.’ මෙය කවරකුගේ ලිපියක්ද? භද්‍රාව විසින් පිප්ඵලීමානවකයාට යවන ලද්දකි’යි කීකල්හි හසුන් දෙකම කියවා, දරුවන්ගේ වැඩක් බලව’යි ඉරා වනයෙහි විසිකොට සමාන හසුනක් ලියා එයින්ද මෙයින්ද ඔවුනට යැවූහ. මෙසේ නොකැමැති වන්නාවූ ඔවුන්ගේ එක්වීම විය.
එදවසෙහිදීම මානවක තෙමේ එක් මල්දමක් ගෙන තැබීය. භද්‍රාද එසේම තැබුවාය. ඒවා වමින් මැද තබා බුදිනලද රාත්‍රි ආහාර ඇත්තෝ යහනට නැගෙමුයයි අවුත් මානවකයා දකුණු පසින් යහනට නැංගේය. භද්‍රා වම්පසින් යහනට නැඟී, ‘යමකුගේ පැත්තෙන් මල් මැලවෙයිද ඔහුට රාගසිතක් උපනැයි දැනගන්නෙමු’යි මේ මල්දම නොඇලිය යුතු’යි කීවාය. ඔවුහු ඔවුනොවුන්ගේ සිරුර පැහැසීමේ බියෙන් තුනයම් රැය නින්දට නොඑළෙඹන්නෝම කල් ගෙවත් දහවල්හි වනාහි සිනාපමණකුදු නොවීය. ඔවුහු ලෝකාමිෂයෙන් නොඇලී මවුපියන් ජීවත්වන තෙක් පවුල් කටයුතු නොවිමසා ඔවුන් කළුරිය කළ කල්හි විමසා බැලූහ. පිප්ඵලීමානවකායගේ සම්පත්තිය අසූසත් කෙළක් ධනයකි. එක් දිනක සිරුරෙහි ගල්වා ඉවතදැමිය යුතු රන් සුණුම මගධ නැලියෙන් දොළොස් නැලියක් ලැබීමට වටී. යන්ත්‍රවලින් ක්‍රියාත්මකවන සැටක් පමණ ජලතටාකයෝයි. දොළොස් යොදුනකවූ කර්‍මාන්තයෝයි. අනුරාධපුරය පමණවූ තුදුස් ගමකි. තුදුස් ඇත් හමුදාවකි. තුදුස් අස්හමුදාවකි. තුදුස් රථ හමුදාවකි.
හෙතෙම එක් දිනක් සරසන ලද රියට නැඟ මහජනයා විසින් පිරිවරන ලද්දේ කර්‍මාන්ත භූමියට ගොස් කෙත් කෙළවරෙහි සිටියේ නඟුලෙන් බිදුණු තැන්වලින් ගැඩවිල් ආදී පණුවන් උඩට ගෙන කන කවුඩු ආදී ලිහිණින් ‘දැක් දරුවනි, මොවුන් කුමක් කත්දැ’යි විමසීය. ‘ස්වාමීනි, ගැඩවිලුන්යයි කීහ. ‘මොවුන් විසින් කරනලද පාපය කවරකුට වන්නේද? ‘ස්වාමීනි, නුඹ වහන්සේටය.’ ‘ඉදින් මොවුන් විසින් කරනලද පාපය මට වේනම් අසූසත් කෙළත් ධනය කුමක් කරයිද? දොළොස් යොදුනක්වූ කර්‍මාන්තය කුමක් කරයිද? යන්ත්‍ර බඳනාලද සැටක්වූ තටාක කුමක් කරයිද? තුදුස්ගම් කුමක් කරයිද? මේ සියල්ල භද්‍ර කාපිලානියට පවරා නික්ම පැවිදිවෙමි’යි හෙතෙම සිතුවේය.
භද්‍ර කාපිලානියද එකෙණෙහිම ඇතුල් බිමෙහි තලකළ තුන්ක්විසුරුවා කිරිමව්වරුන් විසින් පිරිවරණ ලද්දී හුන්නා කවුඩන් විසින් කනුලබන ගලපණුවන් දැක, ‘මව්වරුනි මොවුන් කුමක් කතිදැ’යි විමසුවාය. ‘ආර්‍ය්‍යාවනි, පණුවන්ය’යි කීහ. ‘අකුසලය කාට වේද?’ ‘ආර්‍ය්‍යාවනි, නුඹටය’ ‘මට සිවුරියන් වස්ත්‍රයක්ද නැළියක් පමණ බත්ද ලැබීමට වටී. ඉදින් වනාහි මෙපමණ දෙනා විසින් කරනලද මේ අකුසලය මට වේනම් දහසක් භවයන්ගෙනුද සසරින් හිස ඔසවන්නට නොහැක්කේවෙමි. ස්වාමිපුත්‍රයන් ආ කෙණෙහිම සියල්ල ඔහුට පවරා නික්ම පැවිදි වන්නෙමි’යි ඕ සිතුවාය.
මානවකයා පැමිණ නා පහයට නැඟ මාහැඟි පළඟක හුන්නේය. ඉක්බිති ඔහුට සක්විති රජකුට සුදුසු බොජුන් පිළියෙළ කළාහුය. දෙදෙනාම වළඳා පිරිවර ජනයා නික්මගිය කල්හි හුදෙකළාව පහසුතැනක හුන්නාහුය. ඉක්බිති මානවක තෙමේ ‘භද්‍රාවනි, මේ ගෙට එන්නී කොපමණ ධනය ගෙනාවවේදැයි භද්‍රාව විමසුවේය. ‘ස්වාමීනි, ගැල් පණස්පන්දහසකි.’ මේ සියල්ලද මේ ගෙහි අසූසත් කෙළක් වූ යන්ත්‍ර බඳනා ලද තටාක සැටක් ආදී භේද ඇති යම් සම්පත්තියක් වේද එයද යන සියල්ල ඔබටම පැවරුවෙමි’යි කීවේය. ‘ආර්‍ය්‍යයෙනි, නුඹවහන්සේ කොහි යන්නහුද?’ ‘මම පැවිදිවන්නෙමි’ ‘මමද නුඹවහන්සේගේ පැමිණීම බලමින් හුන්නෙමි. මමද පැවිදිවන්නෙමි’ කීවාය. ඔවුනට ගිනිගත් අතුපැලක් මෙන් භවත්‍රය එළඹ සිටියේය. ඔවුහු සල්පිලෙන් කසාවත්ද මැටිපාත්‍රයන්ද ගෙන්වා ගෙන ඔවුනොවුන් කෙස් බහවා, ‘ලෝකයෙහි රහතුන්වහන්සේලා යමෙක් වෙත්ද? අපගේ පැවිද්ද ඔවුන් උදෙසා’යි කියා පසුබියෙහි පාත්‍රය හෙලා අංශයෙහි එල්වා පහයෙන් බැස්සාහුය. ගෙහි දාසයන් අතුරෙහි හෝ කම්කරුවන් අතුරෙහි හෝ කිසිවෙක් නොදත්තාහුය.
ඉක්බිති ඔවුන් බමුණු ගමින් නික්ම දස්කම් කරුවන්ගේ ගම් දොරටුවෙන් යද්දී හැසිරීම් සලකුණුවලින් තුදුස්ගම් වැසියෝ දැන ගත්හ. ඔවුහු හඬමින් පාදයන්හි හෙව, ‘ආර්‍ය්‍යවරු අප අනාථයන් කරහුදැ’යි කීවාහුය. ‘පින්වත්නි, අපි භවත්‍රය ගිනිගත් අතුපැලක් මෙනැයි පැවිදිවන්නෙමු. ඉදින් නුඹලා අතුරෙහි එකෙකා නිදහස් කරමුද (ඒ සඳහා) අවුරුදු සියයක්ද නොපොහෝනේයි. තොපිම තොපගේ හිස් සෝදා නිදහස්වී ජීවත් වහුයයි කියා ඔවුන් හඬත්දීම ගියාහුය. තෙරුන් වහන්සේ ඉදිරියෙන් යන්නේ මෙසේ සිතීය: සියලු දඹදිව අගය ඇති ස්ත්‍රියකවූ භද්දාකාපිලානී මගේ පසුපසින් එයි. (මෙසේ ඇති කල්හි) ‘යමෙක් මොවුහු පැවිදීවීත් වෙන්ව යාමට නොහැක්කෝය. නුසුදුස්සක්ම කරති’යි මෙසේ සිතන්නේ නම් එය සිදුවිය හැක්කකි. මෙසේ කිසිවෙක් හෝ සිත කිළිටිකොටගෙන අපාය පුරවන්නෙක් වන්නේය. (එබැවින්) මැය හැරදමා මා මා (තනිව) යායුතුයි සිතක් පහළ කළේය.
හෙතෙම ඉදිරියෙන් යන්නේ දෙකට බෙදිගිය මාවතක් දැක ඒ මත්තෙහි සිටියේය. භද්දාවද අවුත් වැඳ සිටියාය. ඉක්බිති ඇයට, ‘බද්දාවනි, ඔබව වැනි ස්ති්‍රයක මා පසුපසින් එනු දැක මොවුහු පැවිදිවීමත් වෙන්වීමට නොහැක්කෝයයි සිතා අපකෙරෙහි දූෂ්‍ය සිත් අැති මහජනයා අපාය පුරවන්නෝ වෙත්. මේ දෙමගෙහි ඔබ එකක් ගනුව මම එක් මඟකින් යන්නෙමි’යි කීවේය. ‘එසේය ස්වාමීනි, පැවිද්දන්ට මාගම නම් කිළුටකි. පැවිදිවීත් වෙන් නොවෙතියි අපගේ දොස් දක්වත්, නුඹවහන්සේ එක් මඟක් ගනුමැනව. වෙන් වන්නෙමු’යි තෙවරක් පැදකුණු කොට සිවුතන්හි පසඟ පිහිටුවා වැඳ නියදසය එක් කිරීමෙන් බබලන ඇඳිළිබැඳ කල්ප ලක්‍ෂයක් ප්‍රමාණවූ කාලය මුළුල්ලෙහි කරනලද මිත්‍රසන්‍ථවය අද බිඳේයයි පවසා නුඹවහන්සේලා දක්‍ෂණජාතිකයෝ නම් වෙති. නුඹවහන්සේට දකුණුමග සුදුසුවෙයි. අපි මාගම්හු නම් වාමජාතිකයෝයි. අපට වම් මඟ සුදුසුයයි වැඳ මඟට පිළිපන්නාහ. ඔවුන් වෙන්වූ කල්හි මේ මහපොළොව, ‘සක්වළගල හා මේරුපව්ව දැරීමට හැකි වන්නේවුවද නුඹවහන්සේගේ ගුණයන් දැරීමට නොහැකි වෙමි’යි කියන්නාක් මෙන් හඬ නඟමින් කම්පා විය. අහසෙහි අකුණු හඬ මෙන් පැවතිණ. සක්වළ පව්ව උඩට නැමී ගියේය.
සම්මා සම්බුදුන්වහන්සේ වේළුවන මහවෙහෙරෙහි ගඳ කිළියෙහි වැඩහුන් සේක් පොළොව කම්පා වන ශබ්දය අසා කවරකුට නම් පොළොව කම්පා වේදැයි සිහිකරන සේක් පිප්ඵලී මානවකයාද භද්දාකාපිලානිද මා උදෙසා අපමණ සැපත් හැරපියා පැවිදිවූවාහුය. ඔවුන් වෙන්වන තන්හි දෙදෙනාගේම ගුණබලයෙන් මේ පොළොව කම්පාව හටගත්තේය. මාවිසිනුදු මොවුනට සංග්‍රහ කළ යුතුයයි ගඳකිළියෙන් නික්ම තමන් වහන්සේම පාසුවුරු ගෙන අසූමහ සව්වන් අතුරෙන් කිසිවෙකුටද නොඅමනා තුන්ගව් මග පෙරගමන් කොට රජගහ නුවරටද නාලන්දාවටද අතුරෙහි බහුපුත්තක නම්වූ නුගරුක්මුල්හි පළක් බැඳ වැඩහුන් සේක. වැඩහුනේ වනාහි එක්තරා පාංශුකූලිකයෙකු මෙන් නොහිඳ බුදුවෙස් ගෙන අසූරියන් ඝන බුදුරැස් විහිඳුවමින් වැඩහුන්සේක. මෙසේ එකෙණෙහි පර්‍ණජත්‍ර ශකටචක්‍ර කූටාගාරාදිප්‍රමාණවූ බුද්ධරස්මීහු ඔබමොබ සැළෙමින් දුරට විහිදෙමින් සඳදහසක්, හිරුදහසක් නැගෙනකල්හි මෙන් කරමින් ඒ වනකෙළවර එකළු කළහ. බබළන තරුගණයා ඇති අහස මෙන්ද පිපුණු නෙලුම් මහනෙල් ඇති දිය මෙන්ද දෙතිස් මහාපුරුෂලක්ෂණ ශ්‍රියෙන් වන කෙළවර දිලුනේය. නුගරුකේ කඳනම් සුදුවෙයි. කොල නිල්ය. ගෙඩි රතුය, එදවසෙහි වනාහි සියක් අතු ඇති නුගස රන්වන් වූයේම වෙයි.
මහා කාශ්‍යප තෙරුන්වහන්සේ ‘මෙතෙම මගේ ශාස්තෘවරයා වන්නේය. මෙතුමා උදෙසා මම පැවිදි වූයේ වෙමි’යි දුටුතැන් පටන් නැමී නැමී ගොස් තුන් තන්හි වැඳ, ස්වාමීනි, භාග්‍යවතුන්වහන්සේ මගේ ශාස්තෘවරයාය. මම ශ්‍රාවකයා වෙමි. ස්වාමීනි, භාග්‍යවතුන්වහන්සේ මගේ ශාස්තෘවරයාය. මම ශ්‍රාවකයා වෙමි’යි කීය. ඉක්බිති භාග්‍යවතුන්වහන්සේ ඔහුට ‘කාශ්‍යපය, මේ ගරුකිරීම පොළවට කරන්නෙහි නම් එයද දැරීමට නොහැකි වන්නේය. තථාගතයන්වහන්සේගේ මෙබඳු ගුණමහත්වය දන්නාවූ ඔබවිසින් කරලද ගරුකිරීම මගේ ලොමකුදු සැලීමට නොහැකි වෙයි. කාශ්‍යපය, හිඳගන්න, ඔබට උරුමය දෙන්නෙමි’යි පැවසූසේක. ඉක්බිති බුදුන්වහන්සේ ඔහුට අවවාද තුනින් උපසම්පදාව දුන්සේක. දී බහුපුත්තක නුගරුක් මුලින් නික්ම තෙරුන් පිටුපසින් එන ශ්‍රමණයා කොට මගට පිළිපන්සේක. ශාස්තෘන්වහන්සේගේ සිරුර දෙතිස් මහා පුරුෂලක්‍ෂයෙන් විචතුය. මහකසුප් තෙරුන්ගේ (සිරුර) සත් මහා පුරුෂලක්‍ෂණයෙන් යුක්තය. හෙතෙම රන්මුවා මහ නැවක පස්සෙන් බඳනා ලද්දක් මෙන් ශාස්තෘන්වහන්සේගේ පියෙන් පිය ළුහු බැන්දේය. ශාස්තෘන්වහන්සේ මඳක් මඟ ගොස් මගින් බැස එක්තරා ගසක් මුල හිඳීමට කැමති බවක් දැක්වූසේක. තෙරුන්වහන්සේ, ‘ශාස්තෘන්වහන්සේ හිදිනු කැමැතිසේකැ’යි දැන තමා විසින් පොරවන ලද පටසළුවෙන් තැනූ දෙපට සිවුර සතරට නමා (අසුන) පැනවූහ.
ශාස්තෘන්වහන්සේ එහි හිඳ අතින් සිවුර පිරිමදිමින් කාශ්‍යපය, ඔබගේ මේ පට පිළියෙන් කළ සඟළසිවුර මෙලෙක්ය’යි කීසේක. තෙරුන්වහන්සේ, ශාස්තෘන්වහන්සේ මගේ සඟළසිවුරේ මෙළෙක් බව කියන සේක පොරවනු කැමැති වනසේකැ’යි දැන, ස්වාමීනි, භාගයවතුන් වහන්සේ සඟළ සිවුර පොරවන සේක්වායි පැවසූහ. ‘කාශ්‍යපට, නුඹ කුමක් පොරවන්නෙහිද? කිමෙක්ද කාශ්‍යපය, ඔබ මේ පරිභෝගයෙන් දිරුණු පාංශුකූලය දැරීමට හැකි වන්නෙහිද? මාවිසින් මේ පාංශුකූලය ගන්නාලද දිනයෙහි දිය හිමිකොට මාහොළොව කම්පාවිය. බුදුවරුන්ගේ පරිභෝගයෙන් දිරුණු මේ සිවුර නම් අල්පගුණ ඇත්තෙකු විසින් දැරීමට නොහැක්කේය. ප්‍රතිබලසම්පන්න ප්‍රතිපත්ති ඇත්තෙකු විසින් දැරීමට නොහැක්කේය. ප්‍රතිබලසම්පන්න ප්‍රතිපත්ති පිරීමෙහි සමත්වන්නාවූ ජාතිපංශුකූලිකයෙකු විසින් දැරීමට වටීය’යි වදාරා තෙරුන් සමඟ සිවුර මාරුකරගත්සේක.
මෙසේ වනාහි සිවුරු මාරුව කොටම තෙරුන්විසින් පොරවන ලද සිවුර භාගයවතුන්වහන්සේ පෙරවූසේක. තෙරුන්වහන්සේ ශාස්තෘන්වහන්සේගේ සිවුර පෙරවූහ. එකල්හි අචෙතනිකවුද මේ පොළොව, ‘ස්වාමීනි, දුෂ්කර ක්‍රියාවක් කළසේක. තමන් පෙරවූ සිවුර ශ්‍රාවකයාට දුන් විරූවක් නම් නැත. මම නුඹවහන්සේගේ ගුණය දැරීමට නොහැකි වෙමියි කියන්නාක් මෙන් දිය කෙළවරකොට කම්පා විය. තෙරුන්වහන්සේද, මාවිසින් බුදුන්වහන්සේගේ පරිභෝග චීවරය ලබනලදී. කිම මාවිසින් දැන් කළයුතු මින් වැඩි දෙයක් ඇද්දැයි උඩඟුබවක් නොකොට බුදුන් සමීපයෙහිම තෙළෙස් ධුත ගුණයන් සමාදන්වී සත්දිනක් පමණක් පුහුදුන්ව අටවැනි දින උදෑසන සිවුපිලිසිඹියා සමඟ රහත්බවට පැමිණියහි. ශාස්තාන්වහන්සේද ‘කස්සපො භික්‍ඛවෙ චන්‍දූපමො කුලානි උපසංකමති අපකස්සෙව කායං අපකස්ස චිත්තං නිච්චං නවො කුලෙසු අප්පගබේභා’ යන මේ ආදී සූත්‍රයන්ගෙන් තෙරුන් පසසා පසු කල්හි මේ කාශ්‍යප සංයුත්තරය අත්‍ථර්‍ ාත්පත්ති කොට මගේ සසුනෙහි ධුතවාදී භික්‍ෂූන් අතුරෙන් මහාකාශ්‍යප තෙමේ අග්‍රයයි තෙරුන්වහන්සේ තනතුරෙහි තැබූසේක.